Daily Reading 4th January

The Directive Principles of State Policy (DPSP), contained in Part IV of the Indian Constitution, envisage a comprehensive socio-economic framework for the country. They represent the ideals that the state should strive for while formulating policies and enacting laws. Unlike Fundamental Rights, DPSPs are non-justiciable, meaning they are not enforceable by any court. However, Article 37 declares them fundamental in the governance of the country, creating a moral mandate for the state to apply these principles. They are instrumental in guiding India towards becoming a welfare state, focusing on social justice, economic equality, and political fairness. These principles aim to create an egalitarian society free from exploitation and injustice.

Despite their aspirational nature, the implementation of DPSPs has been fraught with significant challenges. The most prominent impediments include a paucity of financial resources, lack of strong political will, and vast socio-economic diversity. Many directives, such as providing free and compulsory education or ensuring a uniform civil code, require substantial financial outlay and political consensus, which are often difficult to secure. The conundrum of balancing development with environmental protection, another key directive, presents a pragmatic challenge for policymakers. Furthermore, the juxtaposition of these directives with Fundamental Rights has historically led to a constitutional tussle. Initially, the judiciary held that Fundamental Rights would prevail in case of a conflict, making DPSPs subservient to them.

Over the decades, judicial jurisprudence has evolved significantly. The Supreme Court, through various landmark judgments, has moved towards a doctrine of harmonious construction, which seeks to balance both Fundamental Rights and DPSPs. It has been established that while DPSPs are not directly enforceable, they are essential for interpreting the scope of Fundamental Rights. This has led to the expansion of rights like the Right to Life to include the right to a clean environment and livelihood, which are rooted in the directives. The challenges in implementing DPSPs remain a perennial issue, requiring consistent effort, innovative policy-making, and a committed executive. Their successful implementation is crucial for realizing the holistic vision of justice, liberty, equality, and fraternity laid down by the Constitution's framers.

भारतीय संविधान के भाग IV में निहित राज्य के नीति निदेशक सिद्धांत (DPSP), देश के लिए एक व्यापक सामाजिक-आर्थिक (socio-economic) ढांचे की परिकल्पना (envisage) करते हैं। वे उन आदर्शों का प्रतिनिधित्व करते हैं जिनके लिए राज्य को नीतियां बनाते और कानून बनाते समय प्रयास करना चाहिए। मौलिक अधिकारों के विपरीत, DPSP गैर-न्यायिक (non-justiciable) हैं, जिसका अर्थ है कि वे किसी भी अदालत द्वारा लागू नहीं किए जा सकते हैं। हालांकि, अनुच्छेद 37 उन्हें देश के शासन में मौलिक घोषित करता है, जिससे राज्य के लिए इन सिद्धांतों को लागू करने का एक नैतिक आदेश (mandate) बनता है। वे भारत को एक कल्याणकारी राज्य बनने की दिशा में मार्गदर्शन करने में सहायक (instrumental) हैं, जो सामाजिक न्याय, आर्थिक समानता और राजनीतिक निष्पक्षता पर ध्यान केंद्रित करते हैं। इन सिद्धांतों का उद्देश्य शोषण और अन्याय से मुक्त एक समतावादी समाज बनाना है।

उनके महत्वाकांक्षी (aspirational) स्वरूप के बावजूद, DPSP का कार्यान्वयन महत्वपूर्ण चुनौतियों से भरा रहा है। सबसे प्रमुख बाधाओं (impediments) में वित्तीय संसाधनों की कमी (paucity), मजबूत राजनीतिक इच्छाशक्ति की कमी और विशाल सामाजिक-आर्थिक विविधता शामिल है। कई निर्देश, जैसे कि मुफ्त और अनिवार्य शिक्षा प्रदान करना या एक समान नागरिक संहिता सुनिश्चित करना, के लिए पर्याप्त वित्तीय परिव्यय और राजनीतिक सहमति की आवश्यकता होती है, जिन्हें अक्सर सुरक्षित करना मुश्किल होता है। विकास को पर्यावरण संरक्षण, जो एक और महत्वपूर्ण निर्देश है, के साथ संतुलित करने की पहेली (conundrum) नीति निर्माताओं के लिए एक व्यावहारिक (pragmatic) चुनौती प्रस्तुत करती है। इसके अलावा, इन निर्देशों का मौलिक अधिकारों के साथ समीपता (juxtaposition) ऐतिहासिक रूप से एक संवैधानिक खींचतान का कारण बना है। प्रारंभ में, न्यायपालिका ने यह माना कि संघर्ष की स्थिति में मौलिक अधिकार प्रबल होंगे, जिससे DPSP उनके अधीन (subservient) हो गए।

दशकों से, न्यायिक न्यायशास्त्र (jurisprudence) में महत्वपूर्ण विकास हुआ है। सर्वोच्च न्यायालय ने विभिन्न ऐतिहासिक निर्णयों के माध्यम से, सामंजस्यपूर्ण (harmonious) निर्माण के सिद्धांत की ओर रुख किया है, जो मौलिक अधिकारों और DPSP दोनों को संतुलित करना चाहता है। यह स्थापित किया गया है कि यद्यपि DPSP सीधे लागू करने योग्य नहीं हैं, वे मौलिक अधिकारों के दायरे की व्याख्या के लिए आवश्यक हैं। इससे जीवन के अधिकार जैसे अधिकारों का विस्तार हुआ है जिसमें स्वच्छ पर्यावरण और आजीविका का अधिकार शामिल है, जो निर्देशों में निहित हैं। DPSP को लागू करने में चुनौतियां एक बारहमासी (perennial) मुद्दा बनी हुई हैं, जिसके लिए निरंतर प्रयास, नवीन नीति-निर्माण और एक प्रतिबद्ध कार्यपालिका की आवश्यकता है। उनका सफल कार्यान्वयन संविधान के निर्माताओं द्वारा निर्धारित न्याय, स्वतंत्रता, समानता और बंधुत्व की समग्र दृष्टि को साकार करने के लिए महत्वपूर्ण है।

ভাৰতীয় সংবিধানৰ চতুৰ্থ খণ্ডত থকা ৰাজ্যিক নীতিৰ নিৰ্দেশাত্মক নীতিসমূহে (DPSP) দেশৰ বাবে এক ব্যাপক সামাজিক-অৰ্থনৈতিক (socio-economic) কাঠামোৰ পৰিকল্পনা (envisage) কৰে। এইবোৰে সেই আদৰ্শসমূহক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে যাৰ বাবে ৰাজ্যই নীতি প্ৰস্তুত কৰোঁতে আৰু আইন প্ৰণয়ন কৰোঁতে চেষ্টা কৰা উচিত। মৌলিক অধিকাৰৰ বিপৰীতে, DPSP সমূহ অ-ন্যায়িক (non-justiciable), অৰ্থাৎ এইবোৰ কোনো আদালতৰ দ্বাৰা বলবৎ কৰিব নোৱাৰি। অৱশ্যে, ৩৭ নং অনুচ্ছেদে এইবোৰক দেশৰ শাসনত মৌলিক বুলি ঘোষণা কৰে, যাৰ ফলত ৰাজ্যৰ বাবে এই নীতিসমূহ প্ৰয়োগ কৰাৰ এক নৈতিক আদেশ (mandate) সৃষ্টি হয়। এইবোৰ ভাৰতক এক কল্যাণকামী ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গঢ়ি তোলাৰ দিশত পথ প্ৰদৰ্শন কৰাত সহায়ক (instrumental), যিয়ে সামাজিক ন্যায়, অৰ্থনৈতিক সমতা আৰু ৰাজনৈতিক ন্যায্যতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়ে। এই নীতিসমূহৰ উদ্দেশ্য হৈছে শোষণ আৰু অন্যায়ৰ পৰা মুক্ত এক সমতাবাদী সমাজ সৃষ্টি কৰা।

ইয়াৰ আকাংক্ষামূলক (aspirational) প্ৰকৃতি সত্ত্বেও, DPSP সমূহৰ ৰূপায়ণ গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰত্যাহ্বানেৰে ভৰা। আটাইতকৈ প্ৰমুখ বাধাসমূহৰ (impediments) ভিতৰত আছে বিত্তীয় সম্পদৰ অভাৱ (paucity), শক্তিশালী ৰাজনৈতিক ইচ্ছাৰ অভাৱ, আৰু বিশাল সামাজিক-অৰ্থনৈতিক বৈচিত্ৰ্য। বহুতো নিৰ্দেশনা, যেনে বিনামূলীয়া আৰু বাধ্যতামূলক শিক্ষা প্ৰদান বা এক অভিন্ন নাগৰিক সংহিতা নিশ্চিত কৰা, আদিৰ বাবে যথেষ্ট বিত্তীয় ব্যয় আৰু ৰাজনৈতিক সহমতৰ প্ৰয়োজন, যিবোৰ প্ৰায়ে সুৰক্ষিত কৰা কঠিন। উন্নয়নৰ সৈতে পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰাৰ সাঁথৰ (conundrum), যিটো আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ নিৰ্দেশনা, নীতি নিৰ্ধাৰকসকলৰ বাবে এক বাস্তৱসন্মত (pragmatic) প্ৰত্যাহ্বান। তদুপৰি, এই নিৰ্দেশনাসমূহৰ মৌলিক অধিকাৰৰ সৈতে সান্নিধ্য (juxtaposition) ঐতিহাসিকভাৱে এক সাংবিধানিক সংঘাতৰ কাৰণ হৈছে। প্ৰাৰম্ভিকতে, ন্যায়পালিকাই কৈছিল যে সংঘাতৰ ক্ষেত্ৰত মৌলিক অধিকাৰসমূহ প্ৰাধান্য পাব, যাৰ ফলত DPSP সমূহ মৌলিক অধিকাৰৰ অধীন (subservient) হৈ পৰিছিল।

দশক দশক ধৰি, ন্যায়িক আইনশাস্ত্ৰ (jurisprudence) যথেষ্ট বিকশিত হৈছে। উচ্চতম ন্যায়ালয়ে বিভিন্ন ঐতিহাসিক ৰায়দানৰ জৰিয়তে এক সমন্বয়পূৰ্ণ (harmonious) নিৰ্মাণৰ সিদ্ধান্তৰ দিশে আগবাঢ়িছে, যিয়ে মৌলিক অধিকাৰ আৰু DPSP উভয়ৰ মাজত ভাৰসাম্য ৰক্ষা কৰিব বিচাৰে। এইটো প্ৰতিষ্ঠা কৰা হৈছে যে যদিও DPSP সমূহ পোনপটীয়াকৈ বলবৎযোগ্য নহয়, মৌলিক অধিকাৰৰ পৰিসৰ ব্যাখ্যা কৰাৰ বাবে এইবোৰ অপৰিহাৰ্য। ইয়াৰ ফলত জীৱনৰ অধিকাৰৰ দৰে অধিকাৰৰ সম্প্ৰসাৰণ হৈছে যাৰ ভিতৰত স্বচ্ছ পৰিৱেশ আৰু জীৱিকাৰ অধিকাৰ অন্তৰ্ভুক্ত, যিবোৰ নিৰ্দেশনাসমূহৰ মাজত নিহিত। DPSP ৰূপায়ণৰ প্ৰত্যাহ্বানসমূহ এক চিৰস্থায়ী (perennial) সমস্যা হৈ আছে, যাৰ বাবে নিৰন্তৰ প্ৰচেষ্টা, অভিনৱ নীতি নিৰ্ধাৰণ, আৰু এক প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ কাৰ্যপালিকাৰ প্ৰয়োজন। সংবিধানৰ প্ৰণেতাসকলে নিৰ্ধাৰণ কৰা ন্যায়, স্বাধীনতা, সমতা আৰু ভাতৃত্বৰ সামগ্ৰিক দৃষ্টিভংগী উপলব্ধি কৰাৰ বাবে ইয়াৰ সফল ৰূপায়ণ অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ।