StudyBix

Contact form

Search This Blog

Footer Copyright

Design by - Blogger Templates | Distributed by Free Blogger Templates

About Us

This website Basically Provides, question pattern according to previous year & Current years Syllabus Jobs Portal For Candidates. All the Posts are provided here sectioned well table for easier to reach for Our viewers. Not only for Job you can visit here for boosting your knowledge. If you have any question please reach our contact us page.
StudyBix

Top Post Ad

Ads Area

Your Responsive Ads code (Google Ads)

Below Post Ad

1M + Views

6/trending/recent
StudyBix
Watermark
×
728 x 90
Banner Ad Placeholder

Daily Reading 11th March

The Evolution of Economic Planning in India

The journey of economic planning in post-independence India represents a significant paradigm shift from the colonial economic structure. In its nascent years as a sovereign nation, India adopted a model of centralized planning, heavily influenced by the Soviet Union's Five-Year Plans. The establishment of the Planning Commission in 1950 was a seminal event, tasked with the monumental responsibility of steering the nation's economic development. The ostensible goal was to allocate resources efficiently, promote industrialization, and ameliorate widespread poverty. This top-down approach was considered imperative to build a self-reliant economy and address deep-seated socio-economic inequalities.

For several decades, the Planning Commission was a ubiquitous and powerful body, formulating detailed Five-Year Plans that guided public and private sector investments. However, by the late 1980s, the limitations of this model became apparent. The system was often criticized for its rigidity, bureaucratic hurdles, and lack of responsiveness to a burgeoning and diversifying economy. The economic reforms of 1991 marked a turning point, moving India away from a command-and-control economy towards a more market-oriented system. The planning process became more indicative rather than prescriptive, focusing on creating a favorable environment for private enterprise.

The proponents of this shift argued for greater flexibility, while detractors worried about the potential neglect of social sectors. The debate over the efficacy of the Planning Commission continued for years. Ultimately, in 2014, the institution was dismantled and replaced by the NITI Aayog (National Institution for Transforming India). This was more than a mere change in nomenclature; it signified a fundamental change in the philosophy of planning. NITI Aayog was conceived as a policy think tank, or a 'Team India Hub', intended to foster cooperative federalism by involving states in the policy-making process.

Unlike its predecessor, NITI Aayog does not have the power to allocate funds, a change meant to reduce the Centre's dominance. Its role is to provide strategic and technical advice, promote innovation, and build a robust knowledge base. The success of this new model hinges on its ability to build a genuine consensus between the Centre and the states and to inculcate a spirit of competitive and cooperative federalism. A judicious approach is required to ensure that long-term strategic vision is not sacrificed for short-term political goals. The evolution from the Planning Commission to NITI Aayog reflects India's ongoing journey to find the most effective governance framework for its unique economic and political landscape.

भारत में योजना का विकास

स्वतंत्रता के बाद भारत में आर्थिक योजना की यात्रा औपनिवेशिक आर्थिक संरचना से एक महत्वपूर्ण प्रतिमान (paradigm) परिवर्तन का प्रतिनिधित्व करती है। एक संप्रभु राष्ट्र के रूप में अपने प्रारंभिक (nascent) वर्षों में, भारत ने सोवियत संघ की पंचवर्षीय योजनाओं से भारी रूप से प्रभावित होकर केंद्रीकृत योजना का एक मॉडल अपनाया। 1950 में योजना आयोग की स्थापना एक मौलिक (seminal) घटना थी, जिसे देश के आर्थिक विकास को दिशा देने की विशाल जिम्मेदारी सौंपी गई थी। प्रकट (ostensible) लक्ष्य संसाधनों का कुशलतापूर्वक आवंटन करना, औद्योगीकरण को बढ़ावा देना और व्यापक गरीबी को सुधारना (ameliorate) था। इस शीर्ष-डाउन दृष्टिकोण को एक आत्मनिर्भर अर्थव्यवस्था बनाने और गहरी सामाजिक-आर्थिक असमानताओं को दूर करने के लिए अनिवार्य (imperative) माना जाता था।

कई दशकों तक, योजना आयोग एक सर्वव्यापी (ubiquitous) और शक्तिशाली निकाय था, जो सार्वजनिक और निजी क्षेत्र के निवेशों का मार्गदर्शन करने वाली विस्तृत पंचवर्षीय योजनाएँ तैयार करता था। हालाँकि, 1980 के दशक के अंत तक, इस मॉडल की सीमाएँ स्पष्ट हो गईं। इस प्रणाली की अक्सर इसकी कठोरता, नौकरशाही बाधाओं और एक बढ़ती (burgeoning) और विविध होती अर्थव्यवस्था के प्रति प्रतिक्रिया की कमी के लिए आलोचना की जाती थी। 1991 के आर्थिक सुधारों ने एक महत्वपूर्ण मोड़ दिया, जिसने भारत को एक कमांड-एंड-कंट्रोल अर्थव्यवस्था से दूर एक अधिक बाजार-उन्मुख प्रणाली की ओर अग्रसर किया। योजना प्रक्रिया निर्देशात्मक के बजाय सांकेतिक हो गई, जो निजी उद्यम के लिए एक अनुकूल वातावरण बनाने पर केंद्रित थी।

इस बदलाव के समर्थकों (proponents) ने अधिक लचीलेपन के लिए तर्क दिया, जबकि आलोचकों (detractors) ने सामाजिक क्षेत्रों की संभावित उपेक्षा के बारे में चिंता व्यक्त की। योजना आयोग की प्रभावकारिता (efficacy) पर बहस वर्षों तक जारी रही। अंततः, 2014 में, इस संस्था को भंग कर दिया गया (dismantled) और इसके स्थान पर नीति आयोग (नेशनल इंस्टीट्यूशन फॉर ट्रांसफॉर्मिंग इंडिया) की स्थापना की गई। यह केवल नामकरण में बदलाव से कहीं अधिक था; इसने योजना के दर्शन में एक मौलिक परिवर्तन का संकेत दिया। नीति आयोग को एक नीतिगत थिंक टैंक, या 'टीम इंडिया हब' के रूप में कल्पना की गई थी, जिसका उद्देश्य नीति-निर्माण प्रक्रिया में राज्यों को शामिल करके सहकारी संघवाद को बढ़ावा देना था।

अपने पूर्ववर्ती के विपरीत, नीति आयोग के पास धन आवंटित करने की शक्ति नहीं है, यह एक ऐसा बदलाव है जिसका उद्देश्य केंद्र के प्रभुत्व को कम करना है। इसकी भूमिका रणनीतिक और तकनीकी सलाह प्रदान करना, नवाचार को बढ़ावा देना और एक मजबूत (robust) ज्ञान आधार बनाना है। इस नए मॉडल की सफलता केंद्र और राज्यों के बीच एक वास्तविक आम सहमति (consensus) बनाने और प्रतिस्पर्धी और सहकारी संघवाद की भावना को स्थापित करने (inculcate) की क्षमता पर निर्भर करती है। यह सुनिश्चित करने के लिए एक विवेकपूर्ण (judicious) दृष्टिकोण की आवश्यकता है कि अल्पकालिक राजनीतिक लक्ष्यों के लिए दीर्घकालिक रणनीतिक दृष्टि का बलिदान न हो। योजना आयोग से नीति आयोग तक का विकास भारत की अपनी अनूठी आर्थिक और राजनीतिक परिदृश्य के लिए सबसे प्रभावी शासन ढांचा खोजने की चल रही यात्रा को दर्शाता है।

ভাৰতত পৰিকল্পনাৰ বিৱৰ্তন

স্বাধীনতা-উত্তৰ ভাৰতত অৰ্থনৈতিক পৰিকল্পনাৰ যাত্ৰাই ঔপনিবেশিক অৰ্থনৈতিক গাঁথনিৰ পৰা এক গুৰুত্বপূৰ্ণ আদৰ্শ (paradigm) পৰিৱৰ্তনক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। এক সাৰ্বভৌম ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ইয়াৰ আৰম্ভণি (nascent) কালত, ভাৰতে ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনাৰ দ্বাৰা গভীৰভাৱে প্ৰভাৱিত হৈ এক কেন্দ্ৰীভূত পৰিকল্পনাৰ আৰ্হি গ্ৰহণ কৰিছিল। ১৯৫০ চনত পৰিকল্পনা আয়োগৰ স্থাপন এক যুগান্তকাৰী (seminal) ঘটনা আছিল, যাক দেশৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ বিশাল দায়িত্ব অৰ্পণ কৰা হৈছিল। আপাত (ostensible) লক্ষ্য আছিল সম্পদৰ দক্ষতাপূৰ্ণ আৱণ্টন, ঔদ্যোগীকৰণৰ প্ৰসাৰ, আৰু ব্যাপক দৰিদ্ৰতা দূৰ কৰা (ameliorate)। এই উৰ্ধ্বৰ পৰা তললৈ অহা দৃষ্টিভংগীক এক আত্মনিৰ্ভৰশীল অৰ্থনীতি গঢ়ি তোলা আৰু গভীৰ সামাজিক-অৰ্থনৈতিক বৈষম্য দূৰ কৰাৰ বাবে অত্যাৱশ্যকীয় (imperative) বুলি গণ্য কৰা হৈছিল।

কেইবা দশক ধৰি, পৰিকল্পনা আয়োগ এক সৰ্বব্যাপী (ubiquitous) আৰু শক্তিশালী সংস্থা আছিল, যিয়ে ৰাজহুৱা আৰু ব্যক্তিগত খণ্ডৰ বিনিয়োগক পথ প্ৰদৰ্শন কৰা বিতং পঞ্চবাৰ্ষিক পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰিছিল। অৱশ্যে, ১৯৮০-ৰ দশকৰ শেষৰ ফালে, এই আৰ্হিৰ সীমাবদ্ধতাসমূহ স্পষ্ট হৈ পৰিছিল। এই ব্যৱস্থাটোক প্ৰায়ে ইয়াৰ অনমনীয়তা, আমোলাতান্ত্ৰিক বাধা, আৰু এক বৰ্ধমান (burgeoning) আৰু বৈচিত্ৰ্যময় অৰ্থনীতিৰ প্ৰতি সঁহাৰিৰ অভাৱৰ বাবে সমালোচনা কৰা হৈছিল। ১৯৯১ চনৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন আনিছিল, যিয়ে ভাৰতক এক নিয়ন্ত্ৰণমূলক অৰ্থনীতিৰ পৰা আঁতৰাই এক অধিক বজাৰ-কেন্দ্ৰিক ব্যৱস্থাৰ দিশে লৈ গৈছিল। পৰিকল্পনা প্ৰক্ৰিয়া নিৰ্দেশাত্মক হোৱাৰ পৰিৱৰ্তে ইংগিতমূলক হৈ পৰিছিল, যি ব্যক্তিগত উদ্যোগৰ বাবে এক অনুকূল পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰাত গুৰুত্ব দিছিল।

এই পৰিৱৰ্তনৰ সমৰ্থকসকলে (proponents) অধিক নমনীয়তাৰ বাবে যুক্তি দিছিল, আনহাতে সমালোচকসকলে (detractors) সামাজিক খণ্ডসমূহৰ সম্ভাৱ্য অৱহেলাৰ বিষয়ে চিন্তা প্ৰকাশ কৰিছিল। পৰিকল্পনা আয়োগৰ কাৰ্যকাৰিতা (efficacy)ৰ ওপৰত বিতৰ্ক বহু বছৰ ধৰি চলিছিল। অৱশেষত, ২০১৪ চনত, এই প্ৰতিষ্ঠানটো ভংগ (dismantled) কৰা হয় আৰু ইয়াৰ ঠাইত নীতি আয়োগ (ৰাষ্ট্ৰীয় ভাৰত পৰিৱৰ্তন প্ৰতিষ্ঠান) স্থাপন কৰা হয়। এইটো কেৱল নামৰ পৰিৱৰ্তন নাছিল; ই পৰিকল্পনাৰ দৰ্শনত এক মৌলিক পৰিৱৰ্তনৰ ইংগিত দিছিল। নীতি আয়োগক এক নীতিগত থিংক টেংক, বা 'টীম ইণ্ডিয়া হাব' হিচাপে কল্পনা কৰা হৈছিল, যাৰ উদ্দেশ্য আছিল নীতি নিৰ্ধাৰণ প্ৰক্ৰিয়াত ৰাজ্যসমূহক জড়িত কৰি সহযোগী যুক্তৰাষ্ট্ৰবাদক উৎসাহিত কৰা।

ইয়াৰ পূৰ্বসূৰীৰ দৰে, নীতি আয়োগৰ পুঁজি আৱণ্টন কৰাৰ ক্ষমতা নাই, যিটো এক পৰিৱৰ্তন যাৰ উদ্দেশ্য কেন্দ্ৰৰ আধিপত্য হ্ৰাস কৰা। ইয়াৰ ভূমিকা হ'ল কৌশলগত আৰু কাৰিকৰী পৰামৰ্শ প্ৰদান কৰা, উদ্ভাৱনক উৎসাহিত কৰা, আৰু এক শক্তিশালী (robust) জ্ঞান ভিত্তি গঢ়ি তোলা। এই নতুন আৰ্হিৰ সফলতা কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্যৰ মাজত এক প্ৰকৃত সৰ্বসন্মতি (consensus) গঢ়ি তোলা আৰু প্ৰতিযোগিতামূলক আৰু সহযোগী যুক্তৰাষ্ট্ৰবাদৰ মনোভাৱ অন্তৰ্ভুক্ত (inculcate) কৰাৰ ক্ষমতাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে। দীৰ্ঘম্যাদী কৌশলগত দৃষ্টিভংগী যাতে হ্ৰস্বম্যাদী ৰাজনৈতিক লক্ষ্যৰ বাবে বলি নহয়, তাৰ বাবে এক বিবেচনাপূৰ্ণ (judicious) দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰয়োজন। পৰিকল্পনা আয়োগৰ পৰা নীতি আয়োগলৈ এই বিৱৰ্তনে ভাৰতৰ নিজৰ অনন্য অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক পৰিৱেশৰ বাবে আটাইতকৈ কাৰ্যকৰী শাসন কাঠামো বিচাৰি উলিওৱাৰ নিৰন্তৰ যাত্ৰাক প্ৰতিফলিত কৰে।

PARADIGM

Meaning in English — A typical example or pattern of something; a model or framework.

Meaning in Hindi — प्रतिमान, मिसाल, आदर्श ढाँचा।

Meaning in Assamese — আৰ্হি, নমুনা, আদৰ্শ।

This Word is an English grammar: Noun

Forms — Paradigm (Singular), Paradigms (Plural)

Synonyms — Model, pattern, example, standard, prototype.

Antonyms — Anomaly, deviation, exception, irregularity, aberration.

Usage in a sentence — The new policy represents a paradigm shift in our approach.

NASCENT

Meaning in English — (especially of a process or organization) just coming into existence and beginning to display signs of future potential.

Meaning in Hindi — नवजात, प्रारंभिक, उदयोन्मुख।

Meaning in Assamese — নৱজাত, আৰম্ভণি, উদীয়মান।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Nascent (Adjective), Nascence (Noun)

Synonyms — Budding, emerging, developing, fledgling, incipient.

Antonyms — Mature, developed, established, advanced, full-fledged.

Usage in a sentence — In its nascent years, the country faced many challenges.

SEMINAL

Meaning in English — Strongly influencing later developments.

Meaning in Hindi — मौलिक, प्रभावशाली, युगांतरकारी।

Meaning in Assamese — যুগান্তকাৰী, মৌলিক, প্ৰভাৱশালী।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Seminal (Adjective)

Synonyms — Influential, groundbreaking, pioneering, original, formative.

Antonyms — Derivative, unoriginal, minor, insignificant, secondary.

Usage in a sentence — The creation of the Planning Commission was a seminal event.

OSTENSIBLE

Meaning in English — Stated or appearing to be true, but not necessarily so.

Meaning in Hindi — प्रकट, प्रत्यक्ष, दिखावटी।

Meaning in Assamese — আপাত, বাহ্যিক, দেখুওৱা।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Ostensible (Adjective), Ostensibly (Adverb)

Synonyms — Apparent, seeming, outward, superficial, professed.

Antonyms — Real, genuine, true, actual, authentic.

Usage in a sentence — The ostensible reason for the reform was to improve efficiency.

AMELIORATE

Meaning in English — To make (something bad or unsatisfactory) better.

Meaning in Hindi — सुधारना, बेहतर बनाना।

Meaning in Assamese — উন্নত কৰা, ভাল কৰা।

This Word is an English grammar: Verb

Forms — Ameliorate (Verb), Ameliorated (Verb), Amelioration (Noun)

Synonyms — Improve, enhance, better, upgrade, alleviate.

Antonyms — Worsen, aggravate, exacerbate, harm, intensify.

Usage in a sentence — The policy aimed to ameliorate the conditions of the poor.

IMPERATIVE

Meaning in English — Of vital importance; crucial.

Meaning in Hindi — अनिवार्य, अत्यावश्यक।

Meaning in Assamese — অত্যাৱশ্যকীয়, জৰুৰী।

This Word is an English grammar: Adjective / Noun

Forms — Imperative (Adjective/Noun)

Synonyms — Crucial, vital, essential, critical, necessary.

Antonyms — Unimportant, optional, nonessential, trivial, secondary.

Usage in a sentence — It was considered imperative to establish a planned economy.

UBIQUITOUS

Meaning in English — Present, appearing, or found everywhere.

Meaning in Hindi — सर्वव्यापी, सर्वत्र।

Meaning in Assamese — সৰ্বব্যাপী, সকলোতে পোৱা।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Ubiquitous (Adjective), Ubiquity (Noun)

Synonyms — Omnipresent, pervasive, universal, widespread, prevalent.

Antonyms — Rare, scarce, infrequent, limited, uncommon.

Usage in a sentence — The Planning Commission was a ubiquitous body in Indian governance for decades.

BURGEONING

Meaning in English — Beginning to grow or increase rapidly; flourishing.

Meaning in Hindi — बढ़ता हुआ, तेजी से विकसित होता हुआ।

Meaning in Assamese — বৰ্ধমান, দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পোৱা।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Burgeoning (Adjective), Burgeon (Verb)

Synonyms — Flourishing, growing, expanding, thriving, mushrooming.

Antonyms — Shrinking, diminishing, contracting, declining, waning.

Usage in a sentence — The old system was not suited for a burgeoning economy.

PROPONENTS

Meaning in English — A person who advocates a theory, proposal, or course of action.

Meaning in Hindi — समर्थक, प्रस्तावक।

Meaning in Assamese — সমৰ্থক, প্ৰস্তাৱক।

This Word is an English grammar: Noun

Forms — Proponent (Singular), Proponents (Plural)

Synonyms — Advocate, supporter, champion, promoter, exponent.

Antonyms — Opponent, critic, adversary, detractor, antagonist.

Usage in a sentence — The proponents of economic reform argued for a market-led approach.

DETRACTORS

Meaning in English — A person who disparages someone or something.

Meaning in Hindi — निंदक, आलोचक, विरोधी।

Meaning in Assamese — সমালোচক, নিন্দক, বিৰোধী।

This Word is an English grammar: Noun

Forms — Detractor (Singular), Detractors (Plural)

Synonyms — Critic, disparager, criticizer, opponent, attacker.

Antonyms — Proponent, supporter, advocate, admirer, champion.

Usage in a sentence — The new policy had its share of detractors.

EFFICACY

Meaning in English — The ability to produce a desired or intended result.

Meaning in Hindi — प्रभावकारिता, क्षमता, प्रभाव।

Meaning in Assamese — কাৰ্যকাৰিতা, কাৰ্যক্ষমতা, প্ৰভাৱ।

This Word is an English grammar: Noun

Forms — Efficacy (Noun), Efficacious (Adjective)

Synonyms — Effectiveness, success, potency, power, efficiency.

Antonyms — Inefficacy, failure, inadequacy, uselessness, ineffectiveness.

Usage in a sentence — There were ongoing debates about the efficacy of the Five-Year Plans.

DISMANTLED

Meaning in English — To take (a machine or structure) to pieces.

Meaning in Hindi — भंग करना, विघटित करना, तोड़ देना।

Meaning in Assamese — ভংগ কৰা, ভাঙি পেলোৱা।

This Word is an English grammar: Verb

Forms — Dismantle (Verb), Dismantled (Verb)

Synonyms — Disassemble, take apart, break down, deconstruct, demolish.

Antonyms — Assemble, build, construct, create, erect.

Usage in a sentence — The old system was dismantled to make way for a new one.

ROBUST

Meaning in English — Strong and healthy; vigorous; (of a system) able to withstand challenges.

Meaning in Hindi — मजबूत, हृष्ट-पुष्ट।

Meaning in Assamese — শক্তিশালী, মজবুত।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Robust (Adjective), Robustly (Adverb)

Synonyms — Strong, sturdy, resilient, tough, durable.

Antonyms — Weak, fragile, frail, delicate, flimsy.

Usage in a sentence — NITI Aayog aims to build a robust knowledge base for policy-making.

CONSENSUS

Meaning in English — A general agreement among a group of people.

Meaning in Hindi — आम सहमति, सर्वसम्मति।

Meaning in Assamese — সৰ্বসন্মতি, ঐকমত্য।

This Word is an English grammar: Noun

Forms — Consensus (Uncountable Noun)

Synonyms — Agreement, harmony, accord, unanimity, concord.

Antonyms — Disagreement, conflict, discord, dissent, dispute.

Usage in a sentence — Achieving a consensus between the states is a key goal of NITI Aayog.

INCULCATE

Meaning in English — To instill (an attitude, idea, or habit) by persistent instruction.

Meaning in Hindi — मन में बैठाना, सिखाना।

Meaning in Assamese — মনত বহুৱাই দিয়া, শিক্ষা দিয়া।

This Word is an English grammar: Verb

Forms — Inculcate (Verb), Inculcated (Verb), Inculcation (Noun)

Synonyms — Instill, implant, infuse, ingrain, imbue.

Antonyms — Remove, erase, eradicate, eliminate, neglect.

Usage in a sentence — The goal is to inculcate a spirit of cooperative federalism.

JUDICIOUS

Meaning in English — Having, showing, or done with good judgment or sense.

Meaning in Hindi — विवेकपूर्ण, बुद्धिमानीपूर्ण।

Meaning in Assamese — বিবেচনাপূৰ্ণ, জ্ঞানী।

This Word is an English grammar: Adjective

Forms — Judicious (Adjective), Judiciously (Adverb)

Synonyms — Wise, sensible, prudent, shrewd, astute.

Antonyms — Injudicious, foolish, imprudent, unwise, rash.

Usage in a sentence — A judicious approach is required to balance different economic goals.

In-Quiz Ad

🔥 Unlock Premium Access

Get unlimited mock tests for just ₹55/month

Upgrade Now